เขียนโดย นภ เทพวัลย์ และจันจิรา สมบัติพูนศิริ

เมื่อวันที่ 3 สิงหาคม พ.ศ. 2565 สองแก๊งวัยรุ่นดวลปืนประทะกันในที่จอดรถจังหวัดอุบลราชธานีทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย มีผู้เสียชีวิต 3 ราย และบาดเจ็บอย่างน้อย 4 ราย ตามรายงานทั้งสองแก๊งบาดหมางกันมาหลายปี มีการใช้อาวุธปืนจู่โจมกันเหมือนฉากยิงกันในหนัง ทำให้ผู้คนแถวนั้นหวาดกลัวจนแฮชแท็ก #UbonShootingspree ขึ้นเทรนด์ทวิตเตอร์ชั่วข้ามคืน ก่อให้เกิดกระแสความไม่พอใจจากประชาชน เหตุการณ์ดังกล่าวเกิดขึ้นเป็นประจำในประเทศไทยจนกลายเป็นเรื่องปกติ

รูปแบบความรุนแรงในชีวิตประจำวันนี้ยิ่งเพิ่มระดับความรุนแรงมากขึ้นทางใต้ของประเทศไทยที่เดิมมีการใช้อาวุธปืนปะทะกันให้พบเห็น และยิ่งเพิ่มความตึงเครียดทางสังคมและการเมืองในด้านอื่น ๆ ของประเทศให้มากยิ่งขึ้นด้วย หนังสือพิมพ์และสื่อออนไลน์ต่างรายงานการก่ออาชญากรรมรุนแรงและการปะทะกันด้วยอาวุธทุกวัน อย่างไรก็ตาม เรายังไม่มีฐานข้อมูลเกี่ยวกับความรุนแรงที่เป็นระบบ (ยกเว้น Deep South Watch ซึ่งติดตามความขัดแย้งในภาคใต้) หากไม่มีการจัดการข้อมูลที่เป็นระบบที่สาธารณชนสามารถเข้าถึงได้ เราก็ไม่อาจทำความเข้าใจแนวโน้มความรุนแรงในประเทศไทยได้อย่างสมบูรณ์ เรามักมองว่าความรุนแรงที่เกิดขึ้นนั้นหลักๆ มาจากเหตุขัดแย้งขนาดใหญ่ เช่น การก่อความไม่สงบในภาคใต้และการประท้วงทางการเมืองในกรุงเทพฯ ซึ่งแตกต่างจากความรุนแรงที่เกิดขึ้นในชีวิตประจำวัน เช่น อาชญากรรมจากกลุ่มแก๊งที่กล่าวถึงข้างต้น

ศูนย์ติดตามข้อมูลเหตุรุนแรง (Monitoring Centre on Organised Violence Events) หรือ MOVE ของสถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ได้ปิดช่องว่างนี้ โดยสร้างฐานข้อมูลออนไลน์ระดับชาติแห่งแรกเกี่ยวกับความรุนแรงที่เกิดขึ้นโดยเจตนาหรือ “Organised Violence” โดยให้นิยามว่าเป็นเหตุการณ์ที่ 1) เกี่ยวข้องกับการใช้ความรุนแรงทางร่างกายโดยบุคคลหนึ่งต่อบุคคลอื่น และ 2) ผู้กระทำผิดวางแผนที่จะก่อความรุนแรงต่อผู้อื่นโดยเจตนา เรามุ่งเน้นเก็บข้อมูลความรุนแรง 13 ประเภทย่อยที่เกิดโดยเจตนาทั่วประเทศ ซึ่งความรุนแรง 13 ประเภทย่อยนี้คือ เหตุรุนแรงที่เกิดจากแกงค์อาชญากร การปะทะกันระหว่างกองกำลังฝ่ายความมั่นคงและพลเรือน เหตุรุนแรงที่เกิดจากเลือกตั้ง การบังคับย้ายถิ่นด้วยความรุนแรง การโจมตีอันมีเหตุจูงใจมาจากประเด็นอัตลักษณ์ การโจมตีโดยกลุ่มก่อการ ปฏิบัติการทางทหารต้านกลุ่มก่อการ การโจมตีโดยฝูงชน การล่วงละเมิดทางเพศ การก่อการร้าย การชุมนุมที่รุนแรง การสลายการชุมนุมที่รุนแรง และเหตุกราดยิง นอกเหนือจากการแบ่งประเภทย่อยของความรุนแรงแล้ว เรายังบันทึกข้อมูลพื้นฐานของผู้ก่อเหตุและเหยื่อ รวมถึงวัน สถานที่ และเวลาที่เกิดเหตุ โดยเริ่มจัดเก็บข้อมูลระยะแรกตั้งแต่ปี พ.ศ. 2559 ถึง 2565 แหล่งข้อมูลของเราคือคลังออนไลน์ของหนังสือพิมพ์ระดับประเทศ 5 ฉบับ (บางกอกโพสต์ ข่าวสด ไทยรัฐ ผู้จัดการ และมติชน) โดยเลือกปี พ.ศ. 2559 ให้เป็นปีเริ่มต้นของการจัดเก็บข้อมูลเนื่องจากเป็นปีที่มีการประกาศใช้รัฐธรรมนูญฉบับใหม่ของไทยหลังการรัฐประหารในปี พ.ศ. 2557 ซึ่งทำให้สามารถตัดข้อมูลช่วงที่อยู่ในการรัฐประหารที่มีการควบคุมการรายงานข่าวออกไป โดยผลการวิจัยเบื้องต้นที่นำเสนอในบทความนี้อ้างอิงจากฐานข้อมูลตั้งแต่ปี พ.ศ. 2559 ถึง 2563 เป็นหลัก

แนวโน้มโดยรวม

เราบันทึกได้ 2,038 เหตุการณ์ตลอดระยะเวลาห้าปี โดยเดือนที่เกิดเหตุการณ์สูงสุดคือเดือนธันวาคม พ.ศ. 2561 โดยระบบบันทึกเหตุการณ์ความรุนแรงได้ถึง 51 ครั้ง (แผนภาพที่ 1) ซึ่งจำนวนตัวเลขที่สูงนี้อาจเป็นเพราะการมาบรรจบกันระหว่างเหตุการณ์ที่ก่อโดยกลุ่มอาชญากรกับการโจมตีของกลุ่มผู้ก่อความไม่สงบในภาคใต้ โดยเหตุการณ์ส่วนใหญ่ (ร้อยละ 53.2) มีผู้ได้รับบาดเจ็บ 1 ถึง 10 คน (แผนภาพที่ 3) ในขณะที่ ร้อยละ 43. 4 ของเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นนั้นทำให้มีผู้เสียชีวิต 1 ถึง 10 คน (แผนภาพที่ 4) ซึ่งความรุนแรงส่วนใหญ่เกิดขึ้นในกรุงเทพฯ ปัตตานี นราธิวาส และยะลา ตามลำดับ (แผนภาพที่ 5)

ความรุนแรงทั่วไป เทียบกับ ความรุนแรงจากแนวคิดสุดโต่ง (Everyday violence vs. violent extremism)

จาก 2,038 เหตุการณ์ที่เราวิเคราะห์ เหตุรุนแรงที่เกิดจากแก๊งอาชญากร(จำนวน 654 เหตุการณ์ หรือ ร้อยละ 32.1) ถือเป็นประเภทความรุนแรงที่พบบ่อยที่สุดจากบรรดาความรุนแรงที่เกิดโดยเจตนา รองลงมาคือการโจมตีโดยกลุ่มก่อการซึ่งส่วนใหญ่เกิดในสามจังหวัดชายแดนใต้ ซึ่งเผชิญขัดแย้งระหว่างขบวนการก่อการกับรัฐไทย (ภาพที่ 6) โดยข้อมูลที่เรามีนั้นแย้งกับความกังวลภายในประเทศและนานาชาติว่าความขัดแย้งในสามจังหวัดฯ อาจเป็นชนวนของแนวคิดสุดโต่งที่นิยมความรุนแรง เพราะมีกลุ่มสุดโต่งจากทั้งชุมชนชาวมาเลย์มุสลิมและชุมชนชาวพุทธ กระนั้นก็ดีภาพรวมของจำนวนเหตุรุนแรงในสามจังหวัดชายแดนใต้ ยังน้อยกว่าเหตุรุนแรงที่เกิดจากแก๊งอาชญากรในกรุงเทพฯและภาคใต้ตอนบน

ฐานข้อมูลของเราชี้ว่าความรุนแรงประเภทนี้นั้นอาจมาจากการที่กลุ่มบุคคลมองตัวเองว่าเป็นส่วนหนึ่งของ “กลุ่มชุมชนขนาดเล็ก” เช่น กลุ่มโรงเรียนอาชีวศึกษา แก๊งอาชญากร และสมาชิกหมู่บ้าน ซึ่งเมื่อกลุ่มหนึ่งโจมตีสมาชิกของอีกกลุ่มหนึ่ง กลุ่มหลังก็จะยกระดับการตอบโต้โดยโจมตีสมาชิกที่เชื่อมโยงกับกลุ่มตรงข้าม ซึ่งยิ่งตอกย้ำวงจรอุบาทว์ของการโจมตีกันไปมา แม้ข้อมูลที่มีอยู่ในตอนนี้ไม่อาจชี้ชัดว่าในอนาคตความรุนแรงจากแก๊งอาชญากรนี้จะแนวโน้มหลัก แต่เราสามารถคาดเดาได้จากงานศึกษาเกี่ยวกับความขัดแย้งและการพัฒนา ซึ่งระบุว่า "ความรุนแรงขนาดย่อม (micro-scale of violence)" ที่เพิ่มขึ้นสะท้อนถึงวิกฤตศรัทธาต่อระบบยุติธรรมและหลักนิติธรรมที่อ่อนแอ ซึ่งผลักให้กลุ่มคนที่ขัดแย้งกันจัดการกับความขัดแย้งเอง โดยใช้ "ศาลเตี้ย" นอกจากนี้ ประชากรกลุ่มเปราะบางโดยเฉพาะเยาวชนยังถูกผลักดัให้ใช้ความรุนแรงเพื่อเอาตัวรอด โดยร่วมกับ "ก๊วนแก๊งในชุมชนตน" แนวโน้มเช่นนี้ปรากฏมากขึ้นเมื่อเยาวชนเผชิญความเหลื่อมล้ำ การกีดกันทางสังคม และภาวะว่างงานร่วมด้วย นอกจากนี้ ข้อมูลของเรายังชี้ว่า เหตุรุนแรงที่เกิดจากแก๊งอาชญากรนั้นมาจากความขัดแย้งส่วนตัวและธุรกิจ ไม่ว่าจะเป็นการแก้แค้นหรือการทำลายคู่แข่งทางการค้า

ผู้กระทำการที่ไม่ใช่เจ้าหน้าที่รัฐ และพื้นที่สาธารณะ

สำหรับเหตุการณ์ที่เราสามารถระบุตัวผู้ก่อเหตุได้ เราพบว่ามีผู้ก่อเหตุทั้งที่ไม่ใช่รัฐ รวมถึงผู้ก่อความไม่สงบ บุคคลทั่วไป และแก๊งอาชญากร ซึ่งรวมแล้วมีมากที่สุด (ร้อยละ 79.1) แต่อย่างไรก็ดี ก็มีบางเหตุการณ์ที่ผู้ก่อเหตุเป็นบุคคลของรัฐซึ่งส่วนใหญ่ผู้กระทำการจะมีส่วนเกี่ยวข้องกับฝ่ายความมั่นคงและข้าราชการบริหาร (ภาพที่ 7) แม้ยากที่จะสรุปว่าแนวโน้มเช่นนี้เป็นเพราะแหล่งข้อมูลวิธีเก็บข้อมูลของเราที่ไม่เน้นรายงานเหตุรุนแรงจากบุคคลของรัฐ แต่ถ้าวิเคราะห์จากข้อมูลก็ดูเหมือนว่าบทบาทที่เด่นชัดของผู้ก่อเหตุที่ไม่ใช่รัฐสอดคล้องกับแนวโน้มความรุนแรงที่เกิดขึ้นจากกลุ่มอาชญากรและผู้ก่อการ ผู้ก่อเหตุที่ไม่ใช่รัฐเหล่านี้มักก่อความรุนแรงในที่สาธารณะและพื้นที่เปิดโล่งซึ่งรวมถึงบนถนนและระบบขนส่งสาธารณะ (ร้อยละ 50.5) แนวโน้มความรุนแรงอันดับที่สองคือความรุนแรงที่เกิดในที่พักอาศัยส่วนตัว (แผนภาพที่ 8) ซึ่งอาจเกี่ยวข้องกับการล่วงละเมิดทางเพศและมิติทางเพศที่จะกล่าวถึงต่อไป

พลวัตทางเพศสภาพ (Gender Dynamics) และการล่วงละเมิดทางเพศ

ข้อมูลของเราแสดงให้เห็นว่าการล่วงละเมิดทางเพศเป็นรูปแบบความรุนแรงที่เกิดขึ้นมากเป็นอันดับสาม (ร้อยละ 22.4) ในจำนวนเหตุการณ์ที่เราสามารถเก็บข้อมูลเรื่องอายุและเพศของเหยื่อได้ พบว่าผู้ถูกกระทำล้วนแล้วแต่เป็นเยาวชนหญิง (ร้อยละ 90.8) ที่มีอายุระหว่าง 0 ถึง 14 ปี (ร้อยละ 46.9) (ภาพที่ 9 และ 10) โดยผู้กระทำการล่วงละเมิดทางเพศนั้นล้วนเป็นเพศชาย (ร้อยละ 96.9) เป็นผู้มีอายุระหว่าง 25 ถึง 64 ปี (ร้อยละ 60.9) (แผนภาพที่ 11 และ 12)

รายละเอียดของคดีล่วงละเมิดทางเพศน่าสลดใจยิ่งกว่า หลายครั้งผู้กระทำความผิดนั้นเป็นสมาชิกที่ใกล้ชิดในครอบครัวหรือญาติห่างๆของเหยื่อ ในบางกรณี ผู้ก่อเหตุมีอายุน้อยเพียง 11 ปี ในขณะที่เหยื่ออาจมีอายุเพียง 2 ปีหรือ อายุมากถึง 80 ปี ผู้กระทำความผิดบางคนใช้สถานะทางสังคม เช่นการเป็นพระภิกษุเพื่อลวนลามเหยื่อ และมีอีกหลายรายที่อ้างว่าพวกเขาเป็นเจ้าหน้าที่ของรัฐและใช้อิทธิพลขัดขวางไม่ให้เหยื่อรายงานการล่วงละเมิดต่อเจ้าหน้าที่ตำรวจ

จากพลวัตของเหตุการณ์ชี้ว่าการล่วงละเมิดทางเพศไม่ได้มีเหตุปัจจัยจากเรื่องเพศเพียงอย่างเดียว แต่ยังมีเรื่องของมิติของอำนาจ (power dimension) กับความรุนแรงทางเพศสภาพในสังคมไทยร่วมด้วย กล่าวคือในครอบครัว เด็กเล็กและผู้สูงอายุถือเป็นผู้ไร้อำนาจและมักจะถูกสมาชิกฝ่ายชายซึ่งบางครั้งก็เป็นคนหาเลี้ยงครอบครัวข่มเหง และในสังคม บุคคลที่มีสถานะทางสังคมที่น่านับถือหรือเป็นผู้มีอำนาจสามารถใช้ความกลัวเป็นเครื่องมือปิดปากเหยื่อให้เงียบและยอมจำนน แต่ท้ายสุดแล้ว การล่วงละเมิดทางเพศส่วนใหญ่ที่ปรากฏทั่วไปตามฐานข้อมูลของเราสะท้อนให้เห็นถึงแนวคิด โครงสร้างและค่านิยมปิตาธิปไตยในสังคมไทย

ข้อสรุปและข้อเสนอแนะเกี่ยวกับนโยบาย (Policy Takeaway)

ถ้าไม่นับรวมกรณีความขัดแย้งที่เกิดขึ้นในสามจังหวัดชายแดนใต้ ข้อมูลของเราแสดงให้เห็นความหลากหลายของรูปแบบความรุนแรงที่เกิดขึ้นโดยเจตนาในไทย หากมองผิวเผิน หลายคนอาจคิดว่าเหตุรุนแรงบางเหตุการณ์มิได้บั่นทอนความมั่นคงเท่าใดนัก เพราะไม่ได้ถูกขับเคลื่อนโดยอุดมการณ์ทางการเมืองหรือลัทธิทางศาสนาที่สุดโต่ง กระนั้นก็ดี ภัยจากความรุนแรงในไทย เช่นการก่ออาชญากรรมจากกลุ่มแก๊ง ซึมลึกในชีวิตประจำวันของผู้คน และสะท้อนสภาพโครงสร้างทางสังคมและวัฒนธรรม ที่ส่งเสริมให้ความรุนแรงเช่นนี้ดำเนิน โดยที่คนจำนวนมากรู้สึกชาชิน โครงสร้างดังกล่าวได้แก่การบังคับใช้กฎหมายที่อ่อนแอและความยึดโยงกับอัตลักษณ์กลุ่มระดับย่อย ซึ่งมักเป็นชนวนความขัดแย้งและการปะทะระหว่างกลุ่มอัตลักษณ์ย่อยเหล่านี้ นอกจากนี้ การกีดกันทางเศรษฐกิจและสังคมต่อคนชายขอบและความเหลื่อมล้ำในอำนาจระหว่างเพศสถาพต่างๆ ช่วยอธิบายได้ว่าเหตุใดชายฉกรรจ์จึงเป็นกลุ่มผู้กระทำผิดมากที่สุด ที่สำคัญไปกว่านั้นคือการที่อาชญากรรมเหล่านี้เกิดขึ้นเป็นประจำสะท้อนว่าความขัดแย้งเล็ก ๆ น้อย ๆ มักนำไปสู่การเผชิญหน้าที่รุนแรง เนื่องจากทางเลือกอื่น ๆ ซึ่งช่วยคลี่คลายข้อพิพาทโดยไม่ใช่ความรุนแรงมักถูกบดบัง

จากข้อมูลเบื้องต้นที่เรามี เราขอเสนอนโยบายเชิงป้องกันที่ "ลดความเป็นปรกติ" ของความรุนแรงในชีวิตประจำวัน และเสนอว่าแนวทางนี้เป็นก้าวแรกที่สำคัญต่อการเสริมสร้างความมั่นคงของมนุษย์ในไทย กลไกภาครัฐควรพิจารณาเพิ่มทรัพยากรและสร้างความเข้มแข็งแก่กระบวนการยุติธรรมเพื่อให้สาธารณมีความมั่นคงใจต่อระบบนิติธรรมมากขึ้น นอกจากนี้ ภาครัฐควรมุ่งยกระดับความเป็นอยู่ชุมชนเปราะบาง และเพิ่มการสนับสนุนแก่ดำริของภาคประชาสังคมที่มุ่งคลี่คลายควายความขัดแย้งโดยไม่ใช้ความรุนแรงทั้งในระดับประเทศและระดับชุมชน อีกทั้งยังควรสนับสนุนและกระตุ้นให้มีการอภิปรายสาธารณะเกี่ยวกับเรื่องพลวัตเพศสภาพในปรากฏการณ์ความรุนแรงในสังคมไทย ตลอดจนตั้งคำถามกับค่านิยมที่หล่อเลี้ยงวัฒนธรรมความรุนแรง

Monitoring Centre on Organised Violence Events(MOVE)

Monitoring Centre on Organised Violence Events
(MOVE)